In september 2025 gaan de eerste morele beraden binnen het Familie & Jeugdrecht via de SSR van start. Een moreel beraad is een groepsgesprek waarin morele dilemma’s centraal staan: keuzes die je moet maken in je functie waarbij beide opties een nadeel hebben en jouw waarden in het geding zijn. Wat te doen nu de uithuisplaatsing noodzakelijk is, maar er geen goede plek beschikbaar is voor dit kind? Welke zaken laat je op de plank liggen, nu we een capaciteitstekort hebben? Er is inmiddels een ruime pool van interne en externe gespreksbegeleiders die rechters en gerechtsjuristen ondersteunen bij deze beraden. In dit tweeluik komen zowel een externe gespreksbegeleider, drs. Jaap van der Spek, en een oud-deelnemer, mr. Sandra Overkamp, aan het woord.
Jaap van der Spek strategisch adviseur bij Stichting HALT, directeur bij Stichting Jongerenrechtbanken Nederland en heeft ervaring met het begeleiden van morele
beraden binnen HALT, het jeugdrecht en het Openbaar Ministerie.
Jaap, sinds kort ben je aangesloten bij de groep gespreksbegeleiders van morele beraden voor de Rechtspraak. Wat houdt een moreel beraad eigenlijk in?
Een moreel beraad is een gestructureerd groepsgesprek over vraagstukken waar morele spanning op zit. Morele spanning ontstaat vaak wanneer er iets op het spel staat waarbij het niet gelijk duidelijk is wat in zo’n geval passend is. In de rechtspraktijk is het zelden zo dat er één rechtsbeginsel vanzelfsprekend prevaleert. Je gaat dan als groep op zoek waar de spanning zit, net zo lang totdat het hele pakket aan verenigde rechtsbeginselen of waarden in kaart is gebracht. Je bent daarin je eigen morele graadmeter in wat je passend vindt.
Welke waarden schuren vaak bij morele beraden binnen het jeugdrecht?
In eerste instantie gaat het vaak over het ‘belang van het kind’, wat vaak een containerbegrip is, versus de ‘noodzaak tot vergelding’ en het markeren naar de samenleving dat niet alles kan. Hoe vaker je een moreel beraad voert hoe meer die begrippen kleur en schakering krijgen. Zo kan het belang van het kind in zichzelf ook een strijd met tegenstrijdige waarden zijn: is het in het belang van het kind dat het ten alle tijd bij de ouders blijft terwijl die niet altijd goede verzorgers zijn? Is de staat, in het geval van civiele zaken, een betere vervangende ouder? Je begint met waarden die je in eerste instantie heel opportuun acht. Echter, gaandeweg zie je dat die waarden een heel universum met zich meebrengen en dat pel je vervolgens af.
Wat is jouw rol als gespreksbegeleider bij een moreel beraad?
Die is heel dienend en faciliterend. Ik leid de groep door een gespreksmethode. Daarbij heb ik gemerkt dat het bewaken van de structuur van het gesprek deelnemers meer zelfvertrouwen geeft en in staat stelt om morele afwegingen te maken. Als je vaker deelneemt aan morele beraden, dan verinnerlijk je die structuur en kweek je een soort morele intelligentie aan. Je leert zo je eigen waarden en overtuigingen nóg beter kennen. Verder moet ik vooral geen mening hebben, wat elke keer moeilijk is, maar soms los ik dat op door de pias uit te hangen en door te zeggen ‘wat zeg je nou toch eigenlijk, ik begrijp er helemaal niks van!’
Theoretisch opgeleide mensen in het algemeen, en rechters vormen daar geen uitzondering op, hebben vaak stokpaardjes. Het zoeken naar welke waarden op het spel staan kan dan ontaarden in een exposé hoe de wereld zou moeten zijn. Dat moet je als gespreksbegeleider zien te voorkomen. Mijn rol is om te balanceren tussen iemand ruimte geven en iemand tijdig inperken, dat is het spanningsveld. Verder gelden de vanzelfsprekende zaken: iedereen aan het woord laten en een soort collectieve intelligentie aanspreken.
Wat was voor jou de motivatie om deze beraden te gaan begeleiden?
Ik werk al lang met gedetineerde jongeren waarin ik soms moeilijke besluiten moet nemen. Moet ik ingrijpen en iemand wegsturen of juist niet? Deze doelgroep draagt het grensoverschrijdende met zich mee. Het woord grensoverschrijdend suggereert dat er een grens is waar je over heen kan stappen, waarbij het duidelijk is dat er iets fout is gegaan. In werkelijkheid vraag je je elke weer af: wat moet ik hiermee? Je hebt nooit genoeg informatie om tot een juiste afweging te komen, maar je kan ook niet niets doen vanwege de grote zorgen. Je bent ‘in de mist’ morele afwegingen aan het maken. Ik vind het heel leuk om na te gaan hoe je dat zo goed mogelijk kan doen.
Een tweede reden is dat ik als docent bij SSR cursisten in mijn lokaal tref die een stille hoop hebben de beste beslissing te kunnen maken zolang ze maar voldoende weten. Echter, hoe meer je weet, hoe meer zaken op gespannen voet komen te staan. De zaken waar het binnen het straf- of jeugdrecht om gaat, zijn tragische en complexe kwesties die je niet kan platslaan en waar geen ideale oplossing mogelijk is. Je doet de zaak juist recht door een hele mooie expliciete afweging te maken en te benoemen wat er in het geding is. Daar hoop ik rechters of gerechtsjuristen in te faciliteren.
Wat brengt het zijn van gespreksbegeleider bij morele beraden jou?
Ik schrijf een proefschrift over het jeugdstrafrecht, als gespreksbegeleider leer ik vanuit een andere invalshoek over de finesse van het jeugdstrafrecht en waar de spanningen zitten. Daarnaast vind ik het leuk om trefzekerder te worden in mijn morele afwegingen, dus ik leer er veel van om anderen dit te zien doen. Wellicht is het iets te sterk aangezet, maar het geeft mij voldoening als een casus recht is gedaan, dan loop ik weg zoals je van een mooie theatervoorstelling kan weglopen.
Wanneer is een moreel beraad geslaagd?
De deelnemers moeten er wat aan hebben gehad. Tot nu toe hoor ik dat ze handvaten krijgen om impliciete en complexe afwegingen meer expliciet te maken. De afweging wordt meer doorleeft en daarmee doen ze meer recht aan de soms tragische zaak of situatie. Rechters nemen de wereld in ontvangst, ze beschouwen het met oog voor tegenstrijdigheden. Ze hebben daar chocolade van te maken. Een moreel beraad zorgt voor meer verfijning in de afweging die ze moeten maken. Daar nemen ze normaal gesproken niet snel de tijd voor met collega’s.
Rechters en gerechtsjuristen binnen het Familie- en Jeugdrecht kunnen sinds deze maand een moreel beraad aanvragen via de SSR*. Gelet op jouw ervaring: hoe zou volgens jou een moreel beraad de Rechtspraak verder kunnen brengen?
Een moreel beraad vind ik een heel passend instrument voor de Rechtspraak om tot een mooie afweging te komen die recht doet aan de tragiek waarmee je geconfronteerd wordt. Vroeger gingen de Grieken naar tragedies en werden ze geconfronteerd met de emoties van het personage. Ze werden zich bewust van deze emoties en konden ze opschonen, een zogeheten catharsis ervaring. Ik hoop dat rechters of gerechtsjuristen die deelnemen aan een moreel beraad dit ook ervaren. Dat ze schurende waarden opmerken, de kwaliteit verinnerlijken om deze tegen elkaar af te wegen, dit te benoemen én mee te nemen naar zitting. Zodoende wordt het ook voor de betrokkenen in de rechtszaal een catharsis ervaring. De partijen zullen het niet altijd eens zijn met de uitspraak, maar wel worden alle botsende waarden benoemt en zijn de belangen serieus tegen elkaar afgewogen. Hierdoor kunnen zij wellicht ‘sadder but wiser’ weglopen en dit achter zich laten.
Heb je nog enkele afsluitende woorden?
Jazeker: robots en eikels hebben geen morele problemen. Robots proberen alles tot een berekenbaar vraagstuk te maken en tragiek plat te slaan tot een som. Eikels hebben geen boodschap aan belangenproblemen, die proberen gewoon hun belang te prevaleren. Dus dat jij met je morele buikpijn zit is ook heel bemoedigend, je bent in elk geval geen eikel of robot!
Sandra Overkamp, is senior rechter binnen het cluster familie- en jeugdrecht bij Rechtbank Gelderland. Ze nam afgelopen jaar deel aan een moreel beraad.
Wat was voor jou de aanleiding om mee te doen met een moreel beraad?
“In het familie- en jeugdrecht komen we soms heftige situaties tegen. Ik vind het belangrijk om samen te praten over dingen waar je als rechter tegenaan loopt. Dat hoeven geen grote zaken te zijn. Soms worstel je met iets kleins en vraag je je af of je de enige bent die hiermee zit. Het is het goed om af en toe bewust stil te staan bij de keuzes die we maken.”
Hoe heb je het morele beraad ervaren?
“Tijdens ons eerste morele beraad bracht een collega een voorbeeldcasus in om ons te laten ervaren hoe het werkt. De casus ging over het kind van een collega, dat in de horeca werkt. Na werktijd mocht het kind van zijn werkgever een alcoholisch drankje drinken met collega’s, maar het kind was nog geen 18 jaar. Wat doe je dan? Geef je toestemming of niet? We bespraken de normen, waarden en principes die hierbij een rol spelen. Wat riskeer je als je geen toestemming geeft? Het kind kan zich bijvoorbeeld buitengesloten voelen en de verstandhouding met je kind kan onder druk komen te staan. Echter, ben je naast ouder óók rechter. Het was een mooie en leerzame start om te begrijpen wat moreel beraad is. Daarna konden we zelf ook een casus inbrengen. Dit was heel waardevol en heeft mij nieuwe inzichten gegeven.”
Wat is de rol van jou als deelnemer aan een moreel beraad?
“We hebben regelmatig intervisiebijeenkomsten, moreel beraad was nieuw voor mij. We zaten met zes rechters en een gespreksbegeleider bij elkaar. Ik ging vrij open het moreel beraad in. Van tevoren was ons verzocht na te denken over een mogelijke casus om in te brengen tijdens de bijeenkomst. Wat mij positief verraste is hoe uitgebreid de casuïstiek behandeld wordt en hoeveel verschillende invalshoeken je kunt vinden bij één kwestie. Het is een goede manier om je blik te verbreden.”
Wat is de meerwaarde, volgens jou, om morele dilemma’s te bespreken binnen de Rechtspraak?
“In het dagelijks leven en werk ga je vaak maar door, zonder écht stil te staan bij wat je doet of waarom je iets lastig vindt. Moreel beraad helpt juist om even te stoppen en dieper na te denken. Wat zit er voor jou of voor mij onder een vraagstuk? Welke normen en waarden spelen een rol? Het is waardevol om vaker aan jezelf te vragen: “Waarom vind ik dit zo ingewikkeld? Waarom twijfel ik hierover?” Ook aan collega’s kan je deze vragen stellen. Het geeft herkenning als je merkt dat anderen met dezelfde vragen worstelen. Soms helpt het ook om te zien dat wat voor jou een dilemma is, voor iemand anders heel duidelijk is. Je leert tijdens zo’n moreel beraad veel van elkaars blik.”
In hoeverre zou je collega’s aanraden om deel te nemen aan een moreel beraad?
“Ik ga absoluut nog een keer een moreel beraad bijwonen. Deze gespreksvorm dwingt je om na te denken over de normen en waarden die onder jouw keuzes liggen. Over je twijfels en zorgen. Dat kun je ook gebruiken voorafgaande aan een zitting of als je achteraf hierop reflecteert. Je praat met elkaar over dilemma’s waar je mee worstelt of waar je benieuwd naar bent hoe anderen ernaar kijken. Dat is eigenlijk de kern van een moreel beraad. Soms ontdek je dat jouw twijfels te maken hebben met dingen die je hebt meegekregen in je opvoeding of leven. Dat maakt het heel bijzonder.”
*Interesse?
SSR biedt thematische morele beraden op open inschrijving aan voor rechters, raadsheren, gerechtsjuristen of een mix hiervan. In dit overzicht vind je meer informatie. Als groep van circa 8 collega’s een moreel beraad aanvragen kan ook, neem in dat geval contact op via professionelereflectie@ssr.nl
NEON-congres
Op vrijdag 5 juni aanstaande tussen 10:00 en 17:00 vindt in Amersfoort het jaarlijkse NEON-congres plaats waarin ethiek en morele reflectie centraal staat.
Zo staat de vraag centraal of het ontwikkelen van een databank voor morele vragen zinvol is. Wat voor invloed heeft dit op de besluitvorming binnen de grenzen van de wet?